Rozdział I      HISTORIA BUSKA

/wg. książki Antoniego Schneidera “Miasto Busk - Wenecja polska” powstałej w latach 1865 - 1870/

   Historia Buska została opracowana w oparciu o akta miejskie i kronikę klasztoru Bazylianów. Źródła te uległy zniszczeniu w roku 1910 w czasie wielkiego pożaru miasta. Antoni Schneider przeżył swoje lata dziecinne w Busku i tam pobierał nauki. Już jako dorosły człowiek zbierał materiały historyczne dotyczące naszych Kresów. Zebrał dużo materiałów odnośnie miasta Buska i jego ciekawych dziejów. Do badania tej przeszłości jak sam pisze przyczyniła się życzliwa chęć usłużenia miastu.

   Tak powstała w rękopisie książka “Miasto Busk - Wenecja polska”. Rękopis ten wędrował od ludzi do ludzi. Dopiero w roku 1978 został przepisany na maszynie i ujrzał światło dzienne.

   Z książki tej wybrano najważniejsze daty i zdarzenia historyczne dotyczące miasta jak i ludności zamieszkującej te tereny. Jak głosi legenda książę włodzimierski Dawid Ihorowicz, którego ziemie leżały również tam, gdzie leży dziś Busk - objeżdżał wraz z drużyną granice swego księstwa chcąc obwarować ważniejsze punkty ku obronie przed napadami sąsiednich książąt.

   Książę zmęczony długim pochodem, przeprawiając się przez rzekę Bug, zapragnął odpocząć. Nie było to łatwe wśród lasów i moczarów. Wnet zobaczono w powietrzu krążącego bociana - znak, że niedaleko winno znajdować się ludzkie osiedle. Idąc śladem lecącego ptaka ujrzeli wśród lasów chatkę nad brzegiem niby jeziora, obok niej małą kapliczkę z ogrodem i dwóch pustelników zakonu św. Bazylego. Przenocowawszy u pustelników, nazajutrz książę po obejrzeniu miejsca uznał je za odpowiednie do obrony. Jeszcze w tym samym roku poczęto trzebić las, budować gród, chaty dla dworzan oraz cerkiew i okazalsze zabudowania dla pustelników.

   W grodzie tym książę Dawid osiadł w roku 1098 nazywając go na pamiątkę spotkania z bocianem Buśkiem i umieszczając w herbie księstwa buskiego bociana stojącego wśród moczarów na jednej nodze. Do końca naszego tam pobytu miasto Busk tym herbem się pieczętowało.

   W roku 1100 na skutek walk między księciem kijowskim Światopełkiem, książe Dawid Ihorowicz został pozbawiony swego dziedzicznego księstwa włodzimierskiego, pozostając tylko przy grodzie buskim. Odtąd gród ten stał się siedzibą dworu, a przydzielone do tego grodu ziemię nazwano księstwem buskim. Dawid Ihorowicz, zostawszy pierwszym księciem Buska starał się usilnie umocnić i zaludnić ten gród. Panował on tam do śmierci tj. do roku 1112. Po nim księstwo buskie objął jego syn Mieczysław. Do roku 1275 panowało w Busku kilku ruskich książąt. W tym okresie miasto i księstwo weszło pod panowanie książąt bełzkich.

   W roku 1277 książę mazowiecki otrzymał Busk jako posag żony.

   W roku 1278 nawała dziczy mongolskiej pod wodzę Batu Chana zniszczyła i spaliła doszczętnie miasto.

   W roku 1379 wspomina dopiero kronika o odbudowie miasta i klasztoru bazylianów. Starostą wtedy został Jan Tarnowski wojewoda sandomierski.

   W roku 1386 Władysław Jagiełło król Polski oddaje księstwo bełzkie wraz z ziemią Buską Ziemowitowi księciu mazowieckiemu jako posag siostry Aleksandry. Za panowania tego księcia otrzymało miasto pierwszy potwierdzający mu jego prawa i wolności przywilej datowany z roku 1411 - nadający mu w Sokalu w dzień Wniebowzięcia NMP prawa magdeburskie.

   W roku 1442 Tatarzy splądrowali odradzające się miasto.

   W roku 1468 księstwo bełzkie wraz z ziemią buską przechodzi pod panowanie królów polskich.

   W roku 1484 Król Kazimierz IV potwierdza wszystkie dane wcześniej przywileje i nadaje miastu prawo wolnego połowu ryb w wodach w całym obrębie miejskim.

   Rok 1450, 1455 do 1467 - Busk położony na tzw. czarnym szlaku tatarskim narażone było niemal co roku na większe lub mniejsze rabunki przez Tatarów. Czarny ten szlak zaczynał się od Dniepru. Obchodząc źródła rzeki Bugu i Styru Tatarzy zwykle w okolicy Buska, Łopatyna lub Szczurowic po rozległych lasach kosze swe zakładali, stąd też swe zagony zapuszczali w dalsze okolice.

   W roku 1498 - niemal całe miasto zostało spustoszone przez Tatarów.

   W roku 1499 Król Jan Albrecht nadał miastu przywilej wolnego handlu uwalniając kupców od ceł wodnych, mostowych i innych, chcąc tym samym pomóc w rozwoju miasta.

   W roku 1506 nadano miastu przywilej posiadania woskobójni, postrzygalni i pobierania mostowego, w tym czasie sprowadzono do Buska osadników wołoskich, którzy zajęli się hodowlą bydła, owiec, wyrobem sukna, klepek, popiołu, węgli, które Bugiem do Gdańska spławiano.

   Na skutek napływu ludności założono w mieście dwa nowe rynki czyli miasta tak zwane Średnie i Nowe Miasto.

   W roku 1510 - król Zygmunt I reguluje tutejszy urząd miejski nakazując wg. dawnego zwyczaju wybierać na rajców miejskich tylko wyznania rzymsko - katolickiego. Umieszcza równocześnie Busk w ziemi lwowskiej. Starostą Buska był Spytek z Tarnowa.

   W roku 1511 starostą buskim był Jan Sycygmewski.

   W roku 1516 - Tatarzy palą Busk i okolice zabierając w jasyr około 50 tyś. ludzi. Od roku 1521 - 1533 - król Zygmunt I nadaje miastu szereg przywilejów celem wzmocnienia warownego miasta przed napadami Tatarów.

   W roku 1540 - starostą został Jędrzej hrabia z Górki. Począł on uciskać mieszkańców odbierając im przywileje i przymuszając do odrabiania pańszczyzny.

   W roku 1543 - mieszczanie z Buska wytoczyli proces Jędrzejowi z Górki przed królem Zygmuntem I. Proces ten szóstego dnia po św. Wojciechu został przez króla zasądzony na korzyść mieszczan.

   W roku 1549 - Tatarzy ponowili napad na Busk zabierając wiele ludzi i łupów.

   W roku 1566 - nawiedziło miasto morowe powietrze i wielu ludzi zmarło. 1 stycznia 1564 roku król Zygmunt I wydał akt erekcyjny budowy kościoła św. Stanisława wraz z wszelkimi nadaniami.

      W roku 1578 - zbudowano na przedmieściu Lipiboki nad Bugiem papiernię. Oprócz tego istniały w obrębie miejskim jeszcze, 4 młyny i folusz. Ogromna powódź w 1714 r zniszczyła papiernię, później istniał tam młyn skarbowy, którego powódź zniszczyła. 20 XI 1582 r Król Stefan Batory uznaje Busk wolnym miastem królewskim.

   W 1589 roku zagon tatarski obległ Busk. Stoczono walkę na polach kraśnieńskich pod Buskiem zmuszając Tatarów do odwrotu. Starostą był wtedy Stanisław Tarnowski. Uzyskał on dla miasta szereg przywilejów wydanych w Warszawie 6 VI l616 r.

   W 1592 r zbudowano na starym rynku nowy ratusz i archiwum miejskie.

   W 1608 r powstał czwarty kościół wraz z klasztorem oo. Dominikanów ufundowany przez księcia Jerzego Wiśniowieckiego.

   W 1628 r starostą został hetman Wielki Korony Koniecpolski.

   W 1638 roku rozległość miasta Buska sięgała granic wsi Wolicy Derewlańskiej, Połoniczny, Bołożynowa, Pitrycz, Uciszkowa, Krasnego, Żuratyna, Kozłowa i Kupcza. Z tej przyczyny zajmowała w obrębie swoim obszary dzisiejszych wsi: Pobużan, Lanerówki, Ostapkowca, Jabłonówki, Wierzblan i Humnisk.

Podział miasta

   Miasto dzieliło się na trzy części:

   I. Stare Miasto - posiadało 37 domów, kościółek św. Stanisława /drewniany/ i cerkiew prawosławną św. Mikołaja z popem.

   II. Miasto Średnie - posiadało zabudowania starościńskie z kancelarią, kościółek św. Ducha, młyny królewskie i dominikańskie oraz kilka domów miejskich.

   III. Nowe Miasto - posiadało kościół parafialny pod wezwaniem Matki Boskiej z probostwem, kilkanaście domów miejskich w tym większość szlacheckich, a niektóre żydowskie. Osobno okopany był klasztor dominikański z młynem nad Bugiem. Okrążające zaś miasto, poza korytem rzeki Bugu, Pełtwi, Słotwiny, rozległe przedmieścia dzielono na łany. I tak:

   Niemiecki Bok zajmowało 2 1/2 łanów miejskich, 2 łany szlacheckie z Wojtowszczyną.

   Przedmieście Lipiboki zajmowało 20 łanów miejskich, 1 łan poza potokiem Słotwina, 1 1/4 łanu szlacheckiego z młynem i papiernią nad groblą, która przedmieście Lipiboki z Niemieckim Bokiem łączyła.

   Przedmieście Długa Strona zajmowała 21 łanów, miejskich, 2 3/4 łanów szlacheckich, cerkiew prawosławną św. Prokopy z popem oraz nowe osady nad rzeką Rokitną i na Błotach Wierzblańskich.

   Przedmieście Podzamcze zajmowało łany starościńskie, 2 łany miejskie, 1/4 łanu szlacheckiego i monastyr bazyliański z cerkiewką.

   Przedmieście Wolany miało 8 1/4 łanów miejskich i małą cerkiewkę św. Onufrego oraz nowe osady nad rzeką Rudnią.

   Wały otaczające miasto wraz z przedmieściami sięgały przeszło milę długości. Oprócz tego istniały jeszcze w mieście wały i groble oraz fosy, i przekopy, które utrudniały nieprzyjacielowi dostęp do niego.

   W roku 1654 Kozacy pod wodzą Bohdana Chmielnickiego w perzynę obrócili miasto. Popalili kościoły, cerkwie, zniszczyli zamek i wszystkie domy w mieście i na przedmieściach, popalono miejskie fortece. Miasto jakby przestało istnieć. Dopiero po 5 latach Sejm Rzeczypospolitej wysłał komisję, która potwierdziła ogromne zniszczenie miasta. Spaleniu lub zniszczeniu uległy dokumenty nadające miastu przywileje oraz mieszczanom i szlachcie.

   Od roku 1674-1746 starostą miasta był Stanisław Jabłonowski, następnie jego syn Aleksander. Był to okres ucisku mieszkańców miasta. Starosta bowiem zaludniając miasto osadzał ludzi na prawach poddaństwa, zabierając często ziemię prawnym właścicielom. Sprzeciwiali się temu mieszczanie i szlachta. Wnieśli oni skargę do tronu królewskiego. Po licznych interwencjach posłów i mieszczan Tomasza i Andrzeja Bryka oraz Andrzeja Łuczkiewicza otrzymało miasto wydany przez króla Augusta III dekret z dnia 7 września 1746 roku. W dekrecie tym król zachował miasto przy jego dawnych prawach i przywilejach, szczególnie uwolnił je od wszelkich powinności pańszczyźnianych. Dekret ten nie był respektowany przez starostów, którzy nadal nakładali różne ciężary na mieszczan i szlachtę.

   W roku 1763 Antoni Jabłonowski sprzedał starostwo buskie Józefowi Mierowi pochodzącemu z rodziny szkockiej, który był właścicielem Radziechowa i Chołojowa. On to rozwinął w Busku przemysł, a to tym bardziej, gdy po I rozbiorze Polski w 1772 roku, został dożywotnim panem miasta i starostwa. Rozpoczęto wyręby lasów, budowano tartaki. Wskutek tych przedsięwzięć osiedliło się w mieście wielu Niemców i Czechów. Nowo wytrzebione miejsca po lasach zaludniano tak zwanymi “Budnikami” przesiedlonymi tu spod Niska i Leżajska. Ludność tam osiedlona wyrabiała węgiel dla kowali, dziegieć i smołę, wypalała wapień, kopała żelazną ochrę i rudę darniową znajdujące się w lasach. Do przetapiania surowca zabudowano kuźnicę żelazną nad Bugiem na przedmieściu Wolańskim. Zbudowano kilka hut szkła i potażerni, które dostarczały artykułów do handlu. Powstały osiedla Ostapkowce i Lanerówka.

   W roku 1769 kupiec lwowski Jan Preszel zakłada garbarnię skór. Po kilku latach fabryka ta dostarczała materiału na obuwie dla całej armii austriackiej. Po śmierci właściciela w roku 1815 fabryka została zlikwidowana.

   W roku 1786 zniesiono poddaństwo i wtedy miasto Busk mogło się wyzwolić od powinności pańszczyźnianych jakie nakładał właściciel starostwa Józef Mier.

   W roku 1849 wielki pożar zniszczył całe centrum miasta oraz kościół. Miasto bardzo podupadło.

   W roku 1833 po śmierci Wojciecha hr. Miera dobra buskie bardzo zadłużone nabył na licytacji kuzyn dziedzica hr. Feliks Mier. W roku 1856 dobra te odziedziczył hr. Feliks Mier.

Stan ludności Buska w roku 1884

   Według przeprowadzonego spisu miasto wraz z przedmieściami liczyło 5297 mieszkańców:

Polacy wyznania rzymsko-katolickiego 2001 37,8%
Rusini wyznania grecko-katolickiego 1640 31,0%
Protestanci 69 1,3%
Kalwini 17 0,3%
Żydzi 1566 29,6%

   Jak z powyższego wynika przeważała ludność polska, lecz Rusini i Żydzi stanowili znaczne grupy.    Ludność wg. zatrudnienia dzieliła się na:

      - 4 osoby stanu duchownego
      - 40 urzędników
      - 20 wojskowych
      - 8 lekarzy i pomocników
      - 468 posiadaczy gruntów
      - 23 zagrodników i chałupników
      - 142 rzemieślników
      - 97 pomocników rzemieślników
      - 53 handlujący z 8 pomocnikami
      - 313 pracujących przy gospodarstwie
      - 270 innych usług
      - 246 innych najemników
      - 249 podrostków
      - 3352 kobiet i dzieci co stanowiło 63,2% do ogółu ludności.

   Jak z powyższego wykazu wynika w mieście oprócz rolnictwa, handlu i rzemiosła nie występuje przemysł. Często też rzemieślnicy obok swego rzemiosła zajmują się gospodarstwem polowym. Ziemia tutejsza jest urodzajna po większej części czarnoziem lub piaskowa nieco próchnica daje się z łatwością uprawiać, stąd też ludności wystarcza żywności na cały rok.

Niektóre szczegóły historyczne dotyczące kościołów w Busku

   Kościół farny pod wezwaniem św. Stanisława erekcja tutejszej parafii łacińskiej, sięga czasów panowania Ziemowita tj. lat 1386-1411, który jak się okazuje z przywilejów przez niego wydanych usilnie starał się ziemię buską z prawosławia oczyścić.

   Pierwszy kościół parafialny obrządku łacińskiego istniał na Starym Mieście. Zniszczony w XVI wieku przez napady tatarskie odstąpił to prawo zbudowanemu już w 1504 roku kościołowi pod wezwaniem NMP Niepokalanego Poczęcia na Nowym Mieście, w miejscu gdzie później istniał stary cmentarz. Przy tym kościele, aż do czasu jego zniszczenia przez kozactwo B. Chmielnickiego, było probostwo całego miasta uposażone dochodami i przywilejem króla Zygmunta Augusta z 01.01.1564 r. Potwierdzenie to uważane było jako odnowienie erekcji probostwa tutejszego, któremu przyznano od mieszczan buskich daniny oraz przyznano niektóre grunta i inne dochody lokalne. Spalony przez kozaków kościół nie został odbudowany, natomiast parafię przeniesiono do kościółka św. Stanisława, który również został przez kozaków zniszczony, lecz wkrótce odbudowany z drzewa. Kościół ten wraz z probostwem przetrwał do roku 1768. W tym roku ówczesny proboszcz ks. Szczepan Mikulski kanonik archikapituły lwowskiej rozpoczął budowę nowego kościoła i plebani z twardego materiału. Grunta pod kościół i plebanię nadane zostały przywilejem króla Stanisława Augusta z dnia 3 X 1765 r. Świątynię pięknie wykonaną z zewnątrz i wewnątrz konserwowano w roku 01 września 1780r. Wraz z kościołem oddano do użytku plebanię, wikarówkę i szpitalik.

   W dniu 30.05.1814 r. spalił się kościół wraz z większą częścią miasta. Dopiero w roku 1838 odrestaurowano dach i zewnętrzne ściany kościoła.

   Okropny pożar jaki nawiedził miasto w 1849 r zniszczył na nowo kościół tak dalece, że nabożeństwa przeniesiono do cerkwi parafialnej obrządku grecko-katolickiego. Opuszczone mury odrestaurowano dopiero w roku 1856 wraz z probostwem i wikarówką.

   Oprócz kościoła parafialnego istniał kościół i klasztor oo. Dominikanów założony w 1608 r przez księcia Jerzego Wiśniowieckiego. Klasztor ten utrzymywał się z danin fundatora jak również zapisów mieszczan buskich. Posiadał grunta, ogrody warzywne, pasiekę i młyn. W roku 1786 zniesiony został przez Austriaków kościół i klasztor. Całą realność klasztorną wraz z zabudowaniami - kościołem, klasztorem i młynem na średnim mieście nabył ówczesny dziedzic starostwa buskiego hr. Józef Mier za 3498 zł p.

   Dawne zabudowania kościoła przedzielono na 2 piętra używając je do suszenia chmielu i magazynu sprzętu ogrodniczego. Część budynków rozebrano.

   Istniał jeszcze klasztor oo. Bazylianów na przedmieściu Wolany zniszczony przez kozaków w roku 1654. W roku 1670 w miejsce dawnego klasztoru zbudowano małą cerkiewkę, a na przyległej zagrodzie mieszkał czasami mnich odprawiający w cerkwi nabożeństwa. Po zniesieniu przez Austrię klasztoru sprzedano cerkiewkę i zagrodę na korzyść funduszów religijnych. Kupiła ją rodzina Haczkiewiczów. Miejsce, gdzie stała cerkiew monastyrska zdobił do lat międzywojennych starodawny krzyż kamienny z napisem bardzo zatartym.

Powrót do strony głównej